ТЕКТОНИКАИ ЛИТОСФЕРА
Дар давраҳои замонии тӯлонӣ ҳаракатҳои тектоникӣ плитаҳои қораҳоро ба ҳаракат медароварад, уқёнусҳоро ташкил медиҳад, ришаткӯҳҳоро эҷод ва дар баъзе мавридҳо кӯҳҳоро хароб мекунанд ва сатҳеро пайдо мекунанд, ки обу ҳаво дар он вуҷуд дорад.
Таҳқиқоти ахир нишон медиҳад, ки ҳаракатҳои тектоникӣ шароити охирин асри яхбандонро ташдид кард: ҳудуди се миллион сол пеш плитаҳои минтақаи Амрикои Шимолӣ ва Ҷанубӣ ба ҳам бархӯрданд ва гарданаи Панамаро8 ба вуҷуд оварданд ва масири омезиши мустақими уқёнусҳои Атлантика ва Оромро бастанд.
ТОБИШИ (РАДИАТСИЯИ) ХУРШЕДӢ
Офтоб манбаи асосии гармӣ дар системаи иқлимӣ мебошад. Энергияи хуршедӣ, ки дар сатҳи Замин ба гармо табдил меёбад, ҷузъи ҷудонопазире аст, ки обу ҳавои заминро шакл медиҳад. Агар давраи дуру дарозро ба назар гирем, пас дар ин чорчуб Офтоб аз рӯи пайдарпаии асосй инкишоф ёфта, бештар равшантар мешавад ва энергияи зиёдтар хориҷ мекунад. Ин тавсеаи оҳиста ба атмосфераи Замин низ таъсир мерасонад. Эътиқод бар ин аст, ки дар аввалҳои таърихи Замин Хуршед барои моеъ будани оби сатҳи рӯи замин он қадар сард буд, ки боиси пайдо шудани номи “Парадокси Хуршеди ҷавони камнур” (Ниг. ба “Парадокси Хуршеди ҷавони камнур) шуд.
Тағйирот дар фаъолияти хуршедӣ низ дар давраҳои замонии кутоҳтар мушоҳида мешавад: гардиши хуршедии 11-сола ва модулятсияҳои ҳазорсолаи тӯлонитар. Бо ин ҳол гардиши 11-сола вуҷуъ ва нопадид шудани доғи офтоб низ ба сароҳат дар пажӯҳишҳои иқлимшиносӣ мушоҳида нашудааст. Тағйирот дар фаъолияти офтоб омили муҳими фарорасии давраи яхбандии хурд ва инчунин баъзе рӯйдодҳои гармшавии байни солҳои 1900 ва 1950 ба ҳисоб мераванд. Моҳияти даврии фаъолияти Офтоб ҳанӯз пурра дарк карда нашудааст; аз дигаргуниҳои сусти инкишоф ва пиршавии Офтоб фарк мекунад.
ГАРДИШ Ё ЧАРХАҲОИ МИЛАНКОВИЧ
Чархаҳои Миланкович (анг. Milankovitch cycles) ба он даста аз ҳаракоти Замин мегӯянд, ки бар рӯи иқлим таъсир мегузоранд.
Номи ин чархаҳо аз номи астрофизики серб Милутин Миланкович гирифта шудааст. Ӯ солҳои 20-уми асри 20 чунин фарзияро пешниҳод карда буд, ки тағйироти мунтазам ва табиии шакли мадори Замин ва ҷиҳати меҳвари чархиши он боиси тағйирёбии даври афтиши радиатсияи хуршедӣ ба Замин мешавад ва ин тағйирот фарорасии давраи яхбандиро муайян мекунад.
Бино ба гуфтаи ӯ давраи гардиши ҳаракати тақдимии меҳвари Замин тақрибан 26 000 сол аст. Ҳамзамон бо ин падида чархиши мадори Замин дар атрофи Офтоб, ки шакли байзавӣ (тухмшакл) дорад (бо эксентриситети 0,01671) бо суръати хеле паст сурат мегирад. Ин гардиш боис мегардад, ки ҷойи фаслҳо дар тӯли 21 000 сол иваз шаванд. Илова бар ин, кунҷи байни меҳвари Замин ва ҳамвории мадори Замин (эклиптика ё доирутулбуруҷ), ки дар ҳоли ҳозир 23,44° будаву дар ҳоли коҳиш мебошад, бо давраи 41 000 сол байни 22,10 то 24,50 тағйир мекунад. Падидаи охирини ин гурӯҳ эксентриситети мадори байзавии Замин бо давраи гардиш аз 100 то 400 ҳазор сол аст.
Натиҷаи умумии ин тағйирот ба лаппиши даврии собити офтобӣ меорад, ки дар натиҷа афтиши энергияи офтобӣ ба сатҳи саёраи Замин каму беш мегардад. Ин тағйирот дар афтиши энергияи офтобӣ дар навбати худ дар ҳадди миёнаи дараҷаи ҳарорати сатҳи сайёраи Замин таъсир гузошта, сабаби тағйири иқлим дар навоҳии гуногуни сайёраи Замин дар дарозмуддат мешавад.
Таҳияи Бобоҷон Шафеъ
